Việc sử dụng rộng rãi các công cụ trí tuệ nhân tạo như ChatGPT, Gemini, Grok... đang tạo ra làn sóng lo ngại trong giới chuyên gia. Họ cảnh báo rằng AI không chỉ thay đổi cách chúng ta tiếp cận thông tin, mà còn đang làm xói mòn tư duy phản biện và sự sáng tạo, những yếu tố cốt lõi làm nên trí thông minh của con người.

“AI đã làm tổn hại đến trí thông minh con người”

“Mối lo ngại lớn nhất trong thời đại AI không phải là liệu nó sẽ làm tổn hại đến trí thông minh hay khả năng sáng tạo của con người — mà là nó đã làm điều đó rồi,” nhà tâm lý học Robert Sternberg từ Đại học Cornell (Mỹ) nhận định với The Guardian.

Nếu như 50 năm trước, một bài viết phải mất hàng giờ để hoàn thành, thì giờ đây AI có thể tạo ra nội dung trong vài phút. Người dùng chỉ cần nhập yêu cầu, chỉnh sửa đôi chút, và công việc được hoàn tất mà không cần đến quá trình tư duy sâu sắc.

Nếu như 50 năm trước, một bài viết phải mất hàng giờ để hoàn thành, thì giờ đây AI có thể tạo ra nội dung trong vài phút.

“Đừng hỏi AI có thể làm gì, hãy hỏi nó đang làm gì với chúng ta”

Câu nói này từ The Guardian đã trở thành một lời cảnh tỉnh. Khi AI ngày càng thông minh và phổ biến, điều đáng lo không chỉ là nó có thể làm thay con người, mà là nó đang thay đổi chính cách con người tư duy.

Tiến sĩ Michael Gerlich (SBS Swiss Business School, Thụy Sĩ) dẫn một nghiên cứu trên 666 người tại Anh, cho thấy người trẻ sử dụng AI thường xuyên có điểm số tư duy phản biện thấp hơn so với người lớn tuổi và bạn bè đồng trang lứa không dùng AI.

Một người tham gia chia sẻ: “Tôi lo mình không thể ghi nhớ được gì nữa. Tôi phụ thuộc vào AI đến nỗi không biết cách tự giải quyết vấn đề nếu không có nó.”

Dễ tiếp thu nhưng khó phản biện

Khảo sát của Microsoft và Đại học Carnegie Mellon (Mỹ) cũng đưa ra kết luận tương tự. Dù hiệu suất công việc tăng nhờ AI, nhưng khả năng phản biện và suy luận logic của người dùng lại suy giảm. Họ trở nên phụ thuộc, ít chủ động giải quyết vấn đề mà chờ đợi hướng dẫn từ công cụ thông minh.

Tổng hợp từ Frontiers in Psychology cảnh báo rằng AI có thể ảnh hưởng đến khả năng ghi nhớ, sự tập trung và sức khỏe tinh thần, đặc biệt khi con người dùng AI cho các nhiệm vụ đòi hỏi ghi nhớ và tư duy cá nhân.

Dù hiệu suất công việc tăng nhờ AI, nhưng khả năng phản biện và suy luận logic của người dùng lại suy giảm.

Thuật toán điều khiển tư duy?

Tiến sĩ Gerlich chỉ ra rằng thuật toán AI không chỉ cung cấp nội dung mà còn định hình nhận thức của người dùng. Chỉ mất 4 giây để gợi ý một video, và kết quả là người xem bị dẫn dắt theo luồng thông tin dễ tiếp thu, ít khi phản biện hoặc nghi ngờ. Đây là lý do nhiều người tiếp nhận thông tin mà không hề phân tích tính đúng sai.

Wendy Johnson – nhà nghiên cứu trí thông minh tại Đại học Edinburgh – cũng cho biết một số sinh viên hiện nay “để Internet quyết định họ nên làm gì và tin vào điều gì”, thay vì chủ động tư duy.

Nguy cơ từ “ảo giác” của AI

Một nghiên cứu năm 2023 trên Science Advances chỉ ra rằng mô hình GPT-3 có thể tạo ra thông tin sai lệch nhưng cực kỳ thuyết phục, gọi là hiện tượng ảo giác (hallucination). Đây là hiện tượng mà AI tạo ra nội dung nghe rất hợp lý, nhưng thực chất là sai lệch, dễ gây hiểu nhầm.

Nếu con người mất đi khả năng phân tích, đối chiếu, kiểm chứng thông tin thì sẽ khó phân biệt đâu là thật – đâu là giả, nhất là trong bối cảnh tin giả ngày càng lan rộng.

Nếu con người mất đi khả năng phân tích, đối chiếu, kiểm chứng thông tin thì sẽ khó phân biệt đâu là thật – đâu là giả, nhất là trong bối cảnh tin giả ngày càng lan rộng.

Không nên “đổ lỗi hoàn toàn” cho AI

Dù vậy, nhiều chuyên gia vẫn cho rằng không thể quy toàn bộ trách nhiệm cho AI. Tiến sĩ Elizabeth Dworak (Đại học Northwestern, Chicago) nhận định: “Trí thông minh con người được hình thành từ nhiều yếu tố. Việc chỉ trích AI là nguyên nhân duy nhất là không công bằng.”

Thực tế, lịch sử công nghệ từng chứng kiến nhiều lo ngại tương tự. Điện thoại, mạng xã hội hay GPS cũng từng bị cho là khiến con người kém tập trung, mất khả năng định hướng. Nhưng không ai có thể phủ nhận lợi ích mà chúng mang lại.

Hiệu ứng Flynn và sự sụt giảm IQ thời hiện đại

Một dẫn chứng nổi tiếng khác là Hiệu ứng Flynn – chỉ số IQ tăng đều qua nhiều thế hệ từ năm 1930. Nhưng từ năm 1980 đến 2008, IQ trung bình của trẻ em 14 tuổi bắt đầu giảm hơn 2 điểm, trùng với thời kỳ công nghệ phát triển mạnh.

CNN từng dẫn lời “cha đẻ của Internet” Vinton Cerf và hơn 200 chuyên gia cảnh báo rằng AI có thể làm mai một những năng lực cốt lõi của con người như sự đồng cảm, tư duy sâu và khả năng phán đoán đạo đức.

Kết luận: AI có thể hỗ trợ, nhưng không nên thay thế hoàn toàn

“AI sẽ không biến mất. Nó sẽ ở lại lâu dài. Điều quan trọng là chúng ta phải học cách sống cùng nó một cách thông minh,” tiến sĩ Gerlich nhấn mạnh.

Nếu không chủ động rèn luyện tư duy, phân tích, và phản biện, con người có nguy cơ không chỉ bị công nghệ thay thế, mà còn đánh mất chính khả năng nhận thức vốn có của mình.