Khi AI lên ngôi, ai sẽ bị bỏ lại?

Trong suốt chiều dài lịch sử, chưa từng có công nghệ nào trỗi dậy với tốc độ và sức mạnh biến đổi sâu sắc như trí tuệ nhân tạo (AI) và robot ngày nay. Từ lập trình, thiết kế, chẩn đoán y khoa đến dạy học, tư vấn pháp lý, sản xuất hàng hóa hay chăm sóc người cao tuổi – AI và robot đang dần thay thế con người ở cả lao động trí óc lẫn chân tay.

Câu hỏi lớn được đặt ra: Nếu máy móc có thể làm gần như mọi thứ, con người – đặc biệt là những người nghèo – sẽ còn vị trí nào trong trật tự thế giới mới?

Câu hỏi lớn được đặt ra: Nếu máy móc có thể làm gần như mọi thứ, con người – đặc biệt là những người nghèo – sẽ còn vị trí nào trong trật tự thế giới mới?

Một thế giới không việc làm – và không còn chỗ cho con người?

Từ cuối thế kỷ 20, nhiều quốc gia đang phát triển như Việt Nam, Bangladesh, Nigeria hay Indonesia đã dựa vào mô hình phát triển truyền thống: nhân công giá rẻ và khai thác tài nguyên thô. Họ trở thành công xưởng của thế giới, cung cấp quần áo, giày dép, linh kiện điện tử, khoáng sản và lao động phổ thông.

Thế nhưng, kỷ nguyên mới đang cuốn phăng mô hình cũ. Một robot có thể khâu hàng nghìn đôi giày không nghỉ, không cần bảo hiểm y tế, không đình công. Một cánh tay tự động có thể lắp ráp linh kiện chính xác hơn bất kỳ công nhân nào. AI giờ đây không chỉ viết code, dạy học hay sáng tác văn bản – mà còn chẩn đoán hình ảnh y tế, tư vấn chiến lược, thậm chí thay nhà báo đưa tin.

Sự chuyển dịch này có thể tạo ra một “cú sốc kép” cho các quốc gia nghèo: vừa mất lợi thế lao động tay chân, vừa chưa kịp chuyển mình sang nền kinh tế tri thức. Kết quả? Hàng trăm triệu, thậm chí hàng tỷ con người sẽ không còn đóng góp vào chuỗi giá trị toàn cầu. Không còn vai trò kinh tế. Không được tính đến trong bài toán phát triển. Và theo quy luật, họ sẽ dần bị lãng quên.

Kẻ trong pháo đài công nghệ – người bên ngoài rìa số phận

Tương lai ấy không còn là viễn tưởng. Mỹ, Trung Quốc, EU, Nhật Bản và những siêu cường khác đang ráo riết xây dựng “pháo đài công nghệ” – những khu vực phát triển vượt bậc, nơi AI quản lý từ y tế, giáo dục đến an ninh. Năng lượng sạch dồi dào, robot phục vụ mọi nhu cầu sống, và biên giới kỹ thuật số ngày càng kiên cố, ngăn chặn mọi nguy cơ từ thế giới bên ngoài.

Trong khi đó, ở nhiều nước nghèo, thế giới đang tan rã từng mảnh. Đồng ruộng ngập mặn vì biến đổi khí hậu, nước sạch ngày càng khan hiếm, rừng bị tàn phá, và dịch bệnh tái bùng phát do môi trường xuống cấp. Công việc truyền thống biến mất, nền giáo dục lạc hậu không thể theo kịp AI, tài nguyên bị thâu tóm bởi các tập đoàn xuyên quốc gia, và thể chế không đủ mạnh để đối phó với những cú sốc toàn cầu.

Người dân nơi đây không tiếp cận được công nghệ, không còn khả năng thương lượng, không còn quyền kiểm soát. Dần dần, họ trở thành một “tầng lớp thừa thãi” – đúng như lời cảnh báo của sử gia Yuval Noah Harari: không việc làm, không quyền lực, không tiếng nói, thậm chí không còn được lắng nghe.

Có thể nào bị bỏ lại phía sau?

Liệu nhân loại có dám đối mặt với một tương lai mà hàng tỷ người bị loại khỏi guồng quay phát triển? Khi AI làm thay mọi việc và chỉ phục vụ cho một tầng lớp nhỏ được tiếp cận công nghệ, điều gì sẽ xảy ra với phần còn lại?

Kịch bản ấy có thể chưa đến trong thế hệ của chúng ta. Nhưng nếu không hành động ngay từ bây giờ – nếu không tái cấu trúc giáo dục, chia sẻ cơ hội tiếp cận công nghệ, xây dựng một thế giới công bằng hơn – thì chính con cháu chúng ta sẽ phải đối mặt với hậu quả.

Một tương lai công bằng hay chia rẽ sẽ phụ thuộc vào lựa chọn ngày hôm nay. Khi AI lên ngôi, nhân loại không thể để bất kỳ ai bị bỏ lại phía sau.