Trí tuệ nhân tạo đang ngày càng len lỏi vào mọi mặt đời sống, từ công việc đến giáo dục. Tuy nhiên, một nghiên cứu mới từ MIT Media Lab đã đặt ra dấu hỏi lớn: Liệu con người có đang đánh đổi khả năng tư duy của chính mình để lấy sự tiện lợi từ AI như ChatGPT?

Liệu con người có đang đánh đổi khả năng tư duy của chính mình để lấy sự tiện lợi từ AI như ChatGPT?

Khi não bộ "ngủ quên" vì AI

Thí nghiệm được tiến hành trên 54 người từ 18–39 tuổi tại Boston, chia làm 3 nhóm:

• Nhóm viết luận bằng ChatGPT,
• Nhóm dùng Google để tìm kiếm thông tin,
• Nhóm viết tay hoàn toàn thủ công.

Tất cả phải viết bài luận SAT trong 20 phút, với đề tài phức tạp như đạo đức và lựa chọn trong xã hội hiện đại. Trong suốt quá trình, các nhà khoa học dùng thiết bị EEG để đo hoạt động não ở 32 vùng.

Kết quả: Nhóm dùng ChatGPT có hoạt động não thấp nhất, đặc biệt là ở các dải sóng liên quan đến trí tưởng tượng và xử lý ngôn ngữ (alpha, theta, delta). Càng viết về sau, mức độ suy nghĩ chủ động càng giảm, và nhiều người chỉ sao chép nội dung của ChatGPT rồi chỉnh sửa nhẹ để nộp bài.

Viết tay vẫn thắng AI – Ít nhất là với bộ não

Ngược lại, nhóm viết tay có hoạt động thần kinh mạnh nhất, đặc biệt ở các vùng chịu trách nhiệm xử lý ý tưởng và sáng tạo. Họ cảm thấy gắn bó hơn với bài viết và có khả năng ghi nhớ nội dung tốt hơn trong bài viết lại sau đó.

AI có thể hoàn thành công việc giúp bạn, nhưng chính bạn lại không học được gì cả

Khi nhóm dùng ChatGPT được yêu cầu viết lại bài cũ mà không được dùng AI, họ không chỉ quên nội dung mà còn thể hiện sự sa sút rõ rệt trong hoạt động não. Điều này khiến các nhà nghiên cứu kết luận: AI có thể hoàn thành công việc giúp bạn, nhưng chính bạn lại không học được gì cả.

Nỗi lo về một thế hệ phụ thuộc vào AI

Tiến sĩ Nataliya Kosmyna, trưởng nhóm nghiên cứu, chia sẻ lý do công bố sớm: “Tôi thật sự lo rằng chỉ vài tháng nữa, ai đó sẽ đề xuất ‘mẫu giáo dùng GPT’. Điều đó cực kỳ nguy hiểm. Não bộ trẻ em đang phát triển là đối tượng dễ bị tổn thương nhất.”

Cảnh báo này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh nhiều học sinh – sinh viên đã phụ thuộc gần như hoàn toàn vào ChatGPT để làm bài tập.

Bác sĩ Zishan Khan, chuyên gia tâm thần học, xác nhận: “Việc dựa dẫm vào AI có thể gây ra những hệ quả không lường trước được cho sự phát triển thần kinh và khả năng phục hồi trí nhớ của thanh thiếu niên.”

Kết quả ban đầu ở lập trình viên còn đáng lo hơn

MIT hiện cũng đang mở rộng nghiên cứu trên nhóm kỹ sư phần mềm, so sánh hoạt động não khi lập trình có hoặc không có AI hỗ trợ. Kết quả sơ bộ cho thấy: AI càng giúp lập trình nhanh, não người càng ít tư duy phản biện và sáng tạo.

AI càng giúp lập trình nhanh, não người càng ít tư duy phản biện và sáng tạo

Điều này đặt ra rủi ro dài hạn khi AI làm thay quá nhiều:

• Con người mất khả năng phân tích sâu,
• Dẫn đến giảm chất lượng lực lượng lao động tương lai, đặc biệt là ở cấp thấp.

AI không phải kẻ thù nhưng đừng để nó thay thế bạn

MIT và Harvard đều đồng thuận một điểm: AI là công cụ, không phải người thay thế. Một nghiên cứu gần đây từ Harvard cho thấy AI giúp tăng năng suất, nhưng làm giảm động lực cá nhân trong công việc.

Điều quan trọng là phải:

• Giáo dục cách dùng AI có trách nhiệm,
• Khuyến khích rèn luyện tư duy thủ công – tự nhiên,
• Thiết lập quy định rõ ràng trước khi đưa AI vào trường học.

Ngay sau khi nghiên cứu này được công bố, một nghịch lý xảy ra: nhiều người lại... dùng ChatGPT để tóm tắt chính bài nghiên cứu về tác hại của ChatGPT! Dự đoán được điều này, Kosmyna đã gài những "bẫy logic" khiến AI dễ tóm tắt sai hoặc thiếu ý, để cảnh tỉnh cộng đồng.

Kết luận

ChatGPT và các công cụ AI sinh ngôn ngữ đang mở ra một kỷ nguyên mới cho học tập và làm việc. Nhưng nếu con người lạm dụng quá mức, hậu quả có thể là sự “lười suy nghĩ hàng loạt”, dẫn đến suy giảm nhận thức sâu rộng trong xã hội.

Muốn tương lai không bị “đánh cắp” bởi chính công nghệ mình tạo ra, con người cần học cách dùng AI như một cộng sự thông minh chứ không phải chiếc nạng cho sự lười biếng!